Στωικισμός: Η Φιλοσοφία που θα σε Κάνει Υπεράνθρωπο

Πώς θα ένιωθες αν σου έλεγα ότι πριν φιλήσεις το παιδί σου για καληνύχτα, καλό θα ήταν να σκεφτείς –έστω για λίγο– ότι αύριο μπορεί να το βρεις νεκρό;

Μάλλον θα με περνούσες για τρελό. Κι όμως, κάτι τέτοιο πρότειναν οι Στωικοί φιλόσοφοι και απ’ ότι φαίνεται –παρότι λίγο μακάβριο– όχι μόνο σε βοηθάει να εκτιμάς το παιδί σου περισσότερο, κάθε μέρα της ζωής του, αλλά και να θρινήσεις λιγότερο σε περίπτωση που όντως συμβεί η στραβή.

Όπως καταλαβαίνεις, για τέτοιους λόγους, ο Στωικισμός είναι μια φιλοσοφία που συχνά έχει κακή φήμη. Ακούγεται λίγο απάνθρωπη για αρκετούς. Και δεν το κρίνω –δεν είναι όλες οι φιλοσοφίες για όλους.

Συνήθως, ο κόσμος συνδέει τον Στωικισμό με μη συναισθηματική συμπεριφορά, παθητικότητα και παραίτηση. Δυστυχώς, αυτό δεν θα μπορούσε να απέχει περισσότερο απ’ την αλήθεια. Ο Στωικισμός είναι κάτι πολύ περισσότερο απ’ αυτό που νομίζουν οι περισσότεροι. Είναι μια φιλοσοφία. Είναι ένας τρόπος ζωής. Είναι ένας οδηγός για μια καλή ζωή.

Πώς γίνεται, όμως, μια αρχαία ελληνορωμαϊκή φιλοσοφία να αποκτήσει τόσο κακή φήμη;

Πιστεύω ότι η απάντηση βρίσκεται, εν μέρει, σε 2 σύγχρονους ανθρώπινους περιορισμούς:

1. Η αδυναμία μας να γνωρίζουμε τι είναι υπό τον έλεγχό μας και τι όχι.
2. Η ανικανότητά μας να αναλάβουμε την ευθύνη για το πρώτο και να αποδεχτούμε το δεύτερο.

Ευτυχώς για εμάς, ο Στωικισμός έχει απαντήσεις –και πολλά αποφθέγματα, όπως θα δεις.

Ας ξεκινήσουμε, λοιπόν, με μερικούς βασικούς όρους που χρησιμοποιούνται στη φιλοσοφία.

Φιλοσοφία και Αρετή

Η λέξη φιλοσοφία σημαίνει κυριολεκτικά αγάπη για τη σοφία.

Ο Σωκράτης, ο ιδρυτής της δυτικής φιλοσοφίας, πίστευε ότι η αρετή και η σοφία ήταν πάνω από όλα τα άλλα.¹Plato, Euthydemus, section 279a-282d Έτσι, φιλόσοφος με τη σωκρατική έννοια ήταν κάποιος που αγαπούσε τη σοφία και τη χρησιμοποιούσε για να ζήσει μια ενάρετη ζωή.

Τι σημαίνει, όμως, μια ενάρετη ζωή;

Πλέον η λέξη αρετή έχει πεθάνει. Θα την ακούσεις μόνο σε κάνα όνομα ή σε κάνα τραγούδι του Mad Clip που πάλι σε όνομα αναφέρεται.

Αρετή για τους αρχαίους Έλληνες, όμως, δεν ήταν απλά ένα όνομα. Σήμαινε, ουσιαστικά, την τελειότητα του χαρακτήρα ενός ανθρώπου. Βασικά, το να διαπρέπεις στη ζωή σου, ζώντας σύμφωνα με τις υψηλότερες δυνατότητές σου.

Στη συνέχεια προστέθηκε και η ηθική στο μείγμα, η οποία έδωσε στην αρετή μια ηθική διάσταση. Έδωσε λίγο ηθικό χρωματάκι. Ουσιαστικά, η ηθική είναι το σύστημα που έχουμε δημιουργήσει για να καθορίσουμε αν κάποια σκέψη, απόφαση ή πράξη είναι καλή ή κακή.

Αυτό σημαίνει ότι οι αρετές είναι ιδιότητες ή γνωρίσματα του χαρακτήρα που θεωρούνται ηθικά καλά. Εάν η συμπεριφορά σου μπορεί να χαρακτηριστεί ως ηθικά καλή, τότε είναι ενάρετη. Οι αρχαίοι εκτιμούσαν τις αρετές και βάσιζαν τη ζωή τους σε αυτές. Αυτό σήμαινε γι’ αυτούς μια καλή ζωή.

Από τότε έχουν αλλάξει πολλά. Δεν ζούμε πια τη ζωή μας σύμφωνα με τις αρετές. Αντ’ αυτού, μετράμε πλέον τη ζωή με θετικά και αρνητικά και θέλουμε περισσότερα απ’ τα πρώτα και λιγότερα απ’ τα δεύτερα.

Αν το καλοσκεφτείς, δεν είναι και τόσο άσχημα τα πράγματα. Θέλουμε περισσότερη θετικότητα και λιγότερη αρνητικότητα στη ζωή μας. Δεν υπάρχει τίποτα κακό σε αυτό. Σωστά; Δυστυχώς, υπάρχει.

Σε έναν ιδανικό κόσμο, αυτή η προσέγγιση θα ήταν τέλεια επειδή θα ελέγχαμε τα πάντα. Το να επιλέγουμε μόνο τα θετικά και να απορρίπτουμε τα αρνητικά θα ήταν το λογικό. Αλλά δεν ζούμε σε έναν ιδανικό κόσμο. Έτσι δεν είναι;

Η ζωή δεν είναι τέλεια: είναι απρόβλεπτη και γεμάτη σκαμπανεβάσματα.

Τίποτα δεν παραμένει ποτέ το ίδιο –αυτή είναι η φύση του κόσμου μας. Ο Ηράκλειτος, ο προσωκρατικός Έλληνας φιλόσοφος, είπε ότι κανένας άνθρωπος δεν μπορεί ποτέ να μπει στο ίδιο ποτάμι δύο φορές, γιατί δεν είναι το ίδιο ποτάμι και δεν είναι ο ίδιος άνθρωπος. «Η αλλαγή είναι η μόνη σταθερά στη ζωή, γιατί, όπως είπε «τα πάντα ρει».

Αλλά αν όλα αλλάζουν, τότε σε τι θα πρέπει να βασίσουμε τη ζωή μας; Οι αρχαίοι Έλληνες μας έδωσαν την απάντηση πριν από δύο χιλιάδες χρόνια και.

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, έναν απ’ τους μεγαλύτερους φιλοσόφους που έζησαν ποτέ, ο σκοπός της ζωής είναι η ευδαιμονία –μια ελληνική λέξη που συχνά την ορίζουν ως ευημερία, ευτυχία ή ανθρώπινη ανάπτυξη.

Οι Στωικοί, λοιπόν, πιστεύουν ότι για να πετύχεις την ευδαιμονία πρέπει να είσαι ενάρετος. Πρέπει να ζεις μια ενάρετη ζωή, μια ζωή γεμάτη αρετές. «Ποιος είναι άλλωστε ο στόχος της αρετής, εκτός από μια ζωή που κυλάει ομαλά».²Epictetus, Discourses, book I, chap. 4, section 5 Επίκτητος.

Και η παράθεση του Επίκτητου μας πάει στην φιλοσοφία του Στωικισμού.

Μια Μικρή Ιστορία… του Στωικισμού

Η ιστορία του Στωικισμού ξεκινάει με ένα ναυάγιο.

Ο Ζήνων ο Κιτιεύς ήταν ένας πλούσιος νεαρός φοινικικός έμπορος απ’ το νησί της Κύπρου. Μετέφερε πορφυρή βαφή –η οποία ήταν εξαιρετικά πολύτιμη, επειδή χρησιμοποιούνταν για τη βαφή βασιλικών ενδυμάτων– όταν το πλοίο του έπεσε πάνω σε μια σφοδρή καταιγίδα.

Ο Ζήνων επέζησε. Το πλοίο όμως όχι. Κι έτσι, τον ξέβρασε η θάλασσα στην ακτή, στο ελληνικό λιμάνι του Πειραιά.

Στη συνέχεια, ο Ζήνων βρέθηκε πάμπτωχος να περιπλανιέται στους δρόμους της Αθήνας. Χωρίς σκοπό περπάτησε πολλά μίλια μέχρι το ναό του Απόλλωνα, όπου ζήτησε καθοδήγηση απ’ το μαντείο των Δελφών –δηλαδή, απ’ την Πυθία.

Εκείνη είπε στον Ζήνωνα να «πάρει το χρώμα όχι των νεκρών οστρακοειδών αλλά των νεκρών ανθρώπων».³Donald J. Robertson, How to Think Like a Roman Emperor, chap. 1, p. 30 Συνειδητοποίησε ότι αυτό σήμαινε να μελετήσει τις διδασκαλίες των σοφών αντρών. Τότε ήταν, λοιπόν, που συνάντησε τον κυνικό φιλόσοφο Κράτη απ’ τη Θήβα και αποφάσισε να γίνει μαθητής του.

Ο κυνισμός είναι μια λέξη που χρησιμοποιούμε συχνά όταν μιλάμε για κάποιον που δεν μασάει τα λόγια του και λέει την αλήθεια, αλλά συνήθως γίνεται δυσάρεστος στους άλλους. Τότε, όμως, ο κυνισμός ήταν μια φιλοσοφική σχολή που επικεντρωνόταν στην καλλιέργεια της αρετής μέσω αυστηρής εκπαίδευσης, όπως το να παραιτηθείς οικειοθελώς απ’ όλα σου τα πλούτη ή να φοράς μόνο κουρελιασμένα ρούχα.

Ουσιαστικά, το όνομα Κυνικός προέρχεται απ’ το αρχαίο ελληνικό κύων που σημαίνει σκύλος. Και αυτό γιατί έμοιαζαν με σκυλιά που περιφέρονταν στους δρόμους. Φτωχοί, αλλά έκαναν ό,τι ήθελαν.

Παρ’ όλα αυτά, πολλοί απ’ τους Κυνικούς ήταν σκληροτράχηλοι και ένας από αυτούς είναι ο Διογένης ο Κυνικός. Ίσως να έχεις ακούσει για τη συνάντησή του με τον Μέγα Αλέξανδρο, όπου όταν ο Αλέξανδρος του είπε ότι μπορεί να του ζητήσει ό,τι θέλει, ο Διογένης απάντησε «τραβήξου, ώστε να μην μου κρύβεις τον ήλιο».⁴https://en.wikipedia.org/wiki/Diogenes_and_Alexander Μιλάμε για τρελά αρχίδια.

Στον Ζήνωνα άρεσε η εστίαση του κυνισμού στην αρετή, αλλά θεωρούσε ότι ήταν λίγο βαρετή ως φιλοσοφία. Ήθελε κάτι πιο διανοητικό. Κι αφού μελέτησε για πολλά χρόνια τις άλλες φιλοσοφικές σχολές της εποχής του, διαπίστωσε ότι καμία από αυτές δεν του ταίριαζε.

Αποφάσισε, λοιπόν, να δημιουργήσει τη δική του –έτσι γεννήθηκε ο Στωικισμός.

Ο Στωικισμός πήρε το όνομά του απ’ την Ποικίλη Στοά, ένα απ’ τα πιο διάσημα μέρη της Αρχαίας Αγοράς της Αθήνας που ήταν ένας απ’ τους πιο κεντρικούς, δημόσιους χώρους συγκέντρωσης της Αρχαίας Αθήνας, όπου οι άνθρωποι συζητούσαν για πολιτική, φιλοσοφία ή οτιδήποτε άλλο άξιζε συζήτηση.

Όταν πέθανε ο Ζήνων, ο μαθητής του, ο Κλεάνθης, έγινε ο δεύτερος επικεφαλής της Στωικής σχολής. Όπως και ο Ζήνων, έτσι και ο Κλεάνθης ήταν ένας σεμνός και πρακτικός άνθρωπος, ο οποίος διατήρησε και ανέπτυξε τις διδασκαλίες του δασκάλου του. 

Στη συνέχεια ήρθε ο Χρύσιππος, ένας απ’ τους σημαντικότερους διανοούμενους και Στωικούς στοχαστές. Ήταν πιο επιθετικός απ’ τους προκατόχους του. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στην εποχή του η φιλοσοφία εξελίχθηκε σε ένα «ανταγωνιστικό άθλημα», όπου οι φιλοσοφικές αντιπαραθέσεις ήταν αρκετά συχνές και έπρεπε να υπερασπιστεί τον Στωικισμό έναντι άλλων σχολών φιλοσοφίας. Ο Χρύσιππος αναβάθμισε τον Στωικισμό αναπτύσσοντας τη Φυσική, τη Λογική και την Ηθική του. Με λίγα λόγια, έκανε τον Στωικισμό μια κανονική σχολή φιλοσοφίας.

Μετά από αρκετούς αιώνες, ο Στωικισμός βρήκε το δρόμο του στη Ρωμαϊκή Δημοκρατία και τελικά επηρέασε την εξέλιξή της σε αυτοκρατορία.

Ο διάσημος Ρωμαίος ρήτορας Κικέρων έγραψε εκτενώς για τον Στωικισμό. Ο ίδιος δεν ήταν Στωικός, αλλά είχε έναν φίλο και αντίπαλο που ήταν. Το όνομά του ήταν Κάτων ο Ιτυκαίος. Αυτός έγινε ήρωας και ενέπνευσε την επόμενη γενιά των Στωικών, αφού στάθηκε απέναντι στον τυραννικό Ιούλιο Καίσαρα.

Ο μεγάλος ανιψιός του Καίσαρα, ο Οκταβιανός, έγινε Αύγουστος και ίδρυσε τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία. Είχε έναν στωικό δάσκαλο που ονομαζόταν Άρειος Δίδυμος. Κάπως έτσι ξεκίνησε μια παράδοση κατά την οποία οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες διδάσκονταν φιλοσοφία και συνδέονταν άμεσα ή έμμεσα με τον στωικισμό.

Πολλές γενιές μετά τον Αύγουστο, ο νεαρός Νέρωνας έγινε αυτοκράτορας. Ήταν όμως πολύ νέος για να κυβερνήσει μόνος του, οπότε χρειαζόταν συμβούλους.

Ο Σενέκας, ένας απ’ τους σημαντικότερους Στωικούς στοχαστές όλων των εποχών, έγινε ο λογογράφος και πολιτικός του σύμβουλος. Δυστυχώς, ο Νέρωνας απέτυχε στο μάθημα φιλοσοφίας και αποφάσισε να γίνει τύραννος, με αποτέλεσμα, μερικά χρόνια μετά, να διατάξει τον Σενέκα να αυτοκτονήσει. Η αυτοκτονία του Σενέκα ήταν ήσυχη και ήρεμη και έκτοτε αποτελεί παράδειγμα της στάσης του Στωικισμού απέναντι στο θάνατο.

Ο Νέρωνας είχε έναν γραμματέα που λεγόταν Επαφρόδιτος, ο οποίος είχε έναν σκλάβο. Το όνομα του σκλάβου ήταν Επίκτητος, που στα ελληνικά σημαίνει «αυτός που αποκτήθηκε εκ των υστέρων».

Ο Επίκτητος, αφού απέκτησε την ελευθερία του, έγινε ένας απ’ τους πιο διάσημους καθηγητές φιλοσοφίας στη Ρώμη. Έγινε ένας Στωικός σοφός και μια απ’ τις σημαντικότερες μορφές του Στωικισμού. Βασικά, δεν υπάρχει Στωικισμός χωρίς τον Επίκτητο.

Τέλος, έχουμε ίσως τον πιο διάσημο Ρωμαίο αυτοκράτορα που πέρασε απ’ την ιστορία της αυτοκρατορίας, τον Μάρκο Αυρήλιο. Η βασιλεία του ήταν υποδειγματική. Από πολλές απόψεις, θεωρήθηκε ο τέλειος ηγεμόνας –ήταν αυτό που ο Πλάτωνας αποκαλούσε βασιλιά-φιλόσοφο στην πολιτεία του. Ο Μάρκος ήταν ο τελευταίος διάσημος Στωικός του αρχαίου κόσμου.

Και τώρα, αφού ξύσαμε την επιφάνεια της πλούσιας ιστορίας του Στωικισμού, ας δούμε τι έχει να προσφέρει ο Στωικισμός ως φιλοσοφία.

Τα Βασικά του Στωικισμού

Οι Στωικοί, όπως και ο Σωκράτης, πίστευαν ότι αν η φιλοσοφία δεν ήταν χρήσιμη στην καθημερινή ζωή, τότε δεν ήταν χρήσιμη πουθενά. Γι’ αυτό ο Στωικισμός δημιουργήθηκε για να είναι μια πρακτική φιλοσοφία. Αλλά μια φιλοσοφία έπρεπε να βασίζεται σε ένα θεωρητικό πλαίσιο που εξηγούσε τη χρησιμότητά της.

Ουσιαστικά, για τους Στωικούς, η καλή ζωή απαιτεί 2 πράγματα:

1. Την κατανόηση της φύσης του κόσμου (και της θέσης μας σε αυτόν).
2. Την κατανόηση της φύσης της ανθρώπινης λογικής.

Για να τα αποκτήσεις πρέπει πρώτα να τα μελετήσεις. Και για να το κάνουν αυτό οι Στωικοί χρησιμοποίησαν τρεις βασικούς κλάδους της φιλοσοφίας:

• Φυσική: Η μελέτη του πώς λειτουργεί ο κόσμος.
• Λογική: Η μελέτη της ανθρώπινης σκέψης.
• Ηθική: Η μελέτη της ηθικής της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

Αυτά μας δίνουν τρεις κύριες στωικές αρχές:

• Η αρχή της επιθυμίας.
• Η αρχή της δράσης.
• Η αρχή της συγκατάθεσης.

Οι σχέσεις μεταξύ των τριών στωικών αρχών (επιθυμία, δράση και συγκατάθεση), των τριών τομέων έρευνας (φυσική, ηθική και λογική) και των τεσσάρων βασικών αρετών (θάρρος, εγκράτεια, δικαιοσύνη και σωφροσύνη).⁵Massimo Pigliucci, How to Be a Stoic, chap. 2, p. 22

Η αρχή της επιθυμίας –γνωστή και ως Στωική Αποδοχή– αφορά την ικανότητα να γνωρίζουμε τι είναι υπό τον έλεγχό μας και τι όχι. Βασικά, μας διδάσκει ποια πράγματα πρέπει να επιδιώκουμε και ποια πρέπει να απορρίπτουμε.

Η αρχή της δράσης –γνωστή και ως Στωική Φιλανθρωπία– αφορά τις κοινωνικές πτυχές της συμπεριφοράς μας. Αν θέλουμε να είμαστε ενάρετοι, πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους άλλους με καλοσύνη και δικαιοσύνη.

Η αρχή της συγκατάθεσης –γνωστή και ως Στωική Ενσυνειδητότητα– αφορά την ικανότητα να σκεφτόμαστε και να πράττουμε σύμφωνα με τη λογική.

Οι τέσσερις βασικές αρετές της Στωικής φιλοσοφίας προέρχονται απ’ τις διδασκαλίες του Πλάτωνα.⁵

Για τους Στωικούς, η σημαντικότερη αρετή είναι η σωφροσύνη, ή αλλιώς σοφία. Κυρίως επειδή μπορούμε να σκεφτούμε τις άλλες 3 αρετές ως σοφία που εφαρμόζεται σε διάφορες περιστάσεις της καθημερινής ζωής. Το θάρρος και η εγκράτεια είναι, ουσιαστικά, σοφία που εφαρμόζεται στους φόβους και τις επιθυμίες μας. Η δικαιοσύνη είναι, ουσιαστικά, σοφία που εφαρμόζεται στον τρόπο με τον οποίο συμπεριφερόμαστε στους άλλους.

Οι Στωικοί επικεντρώνονται αποκλειστικά στο να ζουν ενάρετα, οπότε θεωρούσαν την αρετή ως το μοναδικό αγαθό στη ζωή. Όλα τα άλλα είναι είτε κακά είτε αδιάφορα. Γι’ αυτό διαχωρίζουν τις ανθρώπινες επιδιώξεις σε τρεις κατηγορίες: καλές, κακές και αδιάφορες.

Ό,τι σχετίζεται με τις 4 βασικές αρετές της σοφίας, του θάρρους, της εγκράτειας και της δικαιοσύνης θεωρείται καλό. Οτιδήποτε αντιτίθεται σε αυτές θεωρείται κακό. Υπάρχουν, όμως, πράγματα που δεν ανήκουν σε καμία απ’ τις δύο κατηγορίες. Αυτά είναι που οι Στωικοί αποκαλούν αδιάφορα.

Τα αδιάφορα μπορούν να είναι «προτιμητέα» και «μη προτιμητέα». Για παράδειγμα, οι Στωικοί θεωρούν τον πλούτο και την υγεία αδιάφορα, επειδή δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά, αφού δεν έχουν να κάνουν με κάποια απ’ τις 4 αρετές. Είναι όμως προτιμώμενα αδιάφορα. Η υγεία είναι προτιμότερη απ’ την ασθένεια και ο πλούτος προτιμότερος απ’ τη φτώχεια, επειδή, αν το καλοσκεφτείς, μας διευκολύνουν στο να ζήσουμε μια ενάρετη ζωή –κι αυτό είναι που εν τέλει έχει σημασία.

Αυτή η Στωική τριχοτόμηση συχνά μπερδεύει τους ανθρώπους.

Πώς γίνεται να μας νοιάζει μόνο η αρετή; Πώς γίνεται όλα εκτός απ’ την αρετή να είναι είτε κακά είτε αδιάφορα; Πώς γίνεται να αντιμετωπίζουμε σημαντικά πράγματα, όπως η υγεία ή ο πλούτος, ως αδιάφορα;

Οι απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα βρίσκονται στις 3 Στωικούς αρχές.

Στωική Αποδοχή

Υπάρχει ένα θρυλικό βιβλίο που λέγεται «Εγχειρίδιον». Είναι ένα κυριολεκτικό εγχειρίδιο για τον Στωικισμό, γραμμένο απ’ τον Αρριανό, μαθητή του Επίκτητου, το οποίο περιέχει τις περισσότερες πρακτικές συμβουλές του Επίκτητου και ξεκινάει κάπως έτσι:

«Είμαστε υπεύθυνοι για ορισμένα πράγματα, ενώ υπάρχουν άλλα για τα οποία δεν μπορούμε να θεωρηθούμε υπεύθυνοι. Τα πρώτα περιλαμβάνουν την κρίση μας, την παρόρμησή μας, την επιθυμία μας, την αποστροφή μας και γενικά τις νοητικές μας ικανότητες. Τα δεύτερα περιλαμβάνουν το σώμα, τα υλικά αγαθά, τη φήμη μας, την κοινωνική μας θέση –με μια λέξη, οτιδήποτε δεν είναι στη δύναμή μας να το ελέγξουμε».⁶Epictetus, Enchiridion, chap. 1, section 1

Αυτό το απόσπασμα συμπυκνώνει ολόκληρη τη φιλοσοφία του Επίκτητου.

Εξηγεί επίσης τη σημαντικότερη αρχή του στωικισμού: τη Στωική διχοτόμηση του ελέγχου.

Η Στωική Διχοτόμηση του Ελέγχου

Η φύση του κόσμου είναι απρόβλεπτη, οπότε και η θέση μας σε αυτόν είναι επίσης απρόβλεπτη. Επομένως, η κατανόηση του τι είναι στη δύναμή μας και τι όχι είναι το πρώτο βήμα που πρέπει να κάνουμε, για να πλοηγηθούμε στις ποικίλες και πολύπλοκες συνθήκες της ζωής μας.

Ο Επίκτητος λέει ότι το μόνο πράγμα που μπορούμε να ελέγξουμε είναι οι σκέψεις, οι επιθυμίες και οι φόβοι μας. Δεν μπορούμε να ελέγξουμε το ύψος μας, τις συνθήκες της γέννησής μας ή τις απόψεις των άλλων. Ουσιαστικά, αυτή είναι η διχοτόμηση του ελέγχου. Και η κατανόηση της έχει σοβαρές συνέπειες.

Ανησυχείς για πράγματα που δεν μπορείς να ελέγξεις; Τότε απλώς σπαταλάς τον χρόνο και την ενέργειά σου. Είναι άσκοπο να ανησυχείς και να παραπονιέσαι για πράγματα που δεν μπορείς να ελέγξεις, επειδή δεν μπορείς να τα επηρεάσεις ή να τα αλλάξεις. Και αν δεν μπορείς να αλλάξεις κάτι, μπορείς να κάνεις μόνο ένα πράγμα: να αλλάξεις τον τρόπο που σκέφτεσαι γι’ αυτό και να προχωρήσεις παρακάτω.

Ή όπως έλεγε ο Επίκτητος: «Αξιοποιήσε με τον καλύτερο δυνατό τρόπο ό,τι είναι στη δύναμή σου και αντιμετωπίσε τα υπόλοιπα σύμφωνα με τη φύση τους».⁷Epictetus, Discourses, book I, chap. 1, section 17

Αγκάλιασε και αποδέξου ό,τι σου σερβίρει η ζωή, γιατί δεν πρόκειται να σταματήσει σύντομα και κάνε ό,τι καλύτερο μπορείς γι’ αυτό –αυτή είναι η φύση του κόσμου και αυτή είναι η θέση σου σε αυτόν.

Ο Μάρκος Αυρήλιος, παρά το γεγονός ότι ήταν Ρωμαίος αυτοκράτορας, είχε μια δύσκολη ζωή.

Επέζησε από πολλές κακουχίες. Γεννήθηκε με ευπαθές σώμα. Είχε έναν αλαζόνα και ηδονιστή αδελφό. Αντιμετώπισε έναν σχεδόν εμφύλιο πόλεμο. Και οδήγησε την αυτοκρατορία σε έναν πόλεμο κατά των γερμανικών φυλών την εποχή της πανούκλας των Αντωνίνων. Και σαν να μην έφτανε αυτό, είδε τα περισσότερα απ’ τα παιδιά του να πεθαίνουν –9 απ’ τα 13, για την ακρίβεια.⁸Donald J. Robertson, How to Think Like a Roman Emperor, chap. 1, p. 18

Στο «Τα Εις Εαυτόν», τα προσωπικά του γραπτά που σήμερα έχουν γίνει βιβλίο, ο Μάρκος είχε να πει τα εξής για όσους παραπονιούνται:

«Όλα όσα συμβαίνουν είναι είτε υποφερτά είτε όχι. Αν είναι υποφερτό, τότε υπόμεινέ το. Σταμάτα να παραπονιέσαι. Αν είναι ανυπόφορο… τότε σταμάτα να παραπονιέσαι. Η καταστροφή σου θα σημάνει και το τέλος της. Απλά να θυμάσαι: μπορείς να υπομείνεις οτιδήποτε μπορεί το μυαλό σου να κάνει υποφερτό, αντιμετωπίζοντάς το ως κάτι που σε συμφέρει να κάνεις. Προς το συμφέρον σου, ή προς τη φύση σου».⁹Marcus Aurelius, Meditations, book 10, section 3

Έχεις ακόμα όρεξη για παράπονα; Θέλεις να συνεχίσεις να παραπονιέσαι; Ελπίζω πως όχι.

Το να κατανοήσεις και να υιοθετήσεις την αρχής της διχοτόμησης του ελέγχου θα σε απελευθερώσει, δίνοντάς σου τη δύναμη να αντέξεις τα πάντα.

Τις περισσότερες φορές υποφέρουμε επειδή αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα που μας συμβαίνουν ως αρνητικά. Αλλά είναι όντως έτσι, ή μήπως είναι μόνο οι σκέψεις μας γι’ αυτά που τα κάνουν αρνητικά; Οι Στωικοί υποστηρίζουν ότι ισχύει το δεύτερο.

Ή όπως λέει ο Επίκτητος: «Οι άνθρωποι ενοχλούνται, όχι απ’ τα πράγματα, αλλά απ’ τις αρχές και τις αντιλήψεις που διαμορφώνουν σχετικά με τα πράγματα».¹⁰Epictetus, Enchiridion, chap. 1, section 5

Τίποτα δεν θα έχει τη δύναμη να διαταράξει την ψυχή σου, όταν συνειδητοποιήσεις ότι το πώς ερμηνεύεις ένα βίωμά σου είναι εν τέλει αυτό που κάνει αυτό το βίωμα αρνητικό. Ο Σενέκας πίστευε ότι η φαντασία μας μάς έκανε να υποφέρουμε περισσότερο απ’ την πραγματικότητα.

Το πρώτο και πιο σημαντικό μάθημα του Στωικισμού είναι να εστιάζεις την προσοχή και τις προσπάθειές σου στα πράγματα που ελέγχεις.

Ή όπως είπε ο Μάρκος Αυρήλιος: «Η ικανότητά σου να ελέγχεις τις σκέψεις σου –αντιμετώπισέ την με σεβασμό. Είναι το μόνο που προστατεύει το μυαλό σου από την ψευδή αντίληψη –ψευδή για τη φύση σου και για τη φύση όλων των λογικών όντων. Είναι αυτή που κάνει δυνατή τη στοχαστικότητα, τη στοργή για τους άλλους ανθρώπους και την υποταγή στο θείο».¹¹Marcus Aurelius, Meditations, book 3, section 9

Στωική Φιλανθρωπία

Η αρετή δεν είναι κάτι εξωτερικό. Είναι κάτι που ενσαρκώνεται μέσα στον χαρακτήρα μας. Και εφόσον ο χαρακτήρα μας είναι ένα απ’ τα λίγα πράγματα που ελέγχουμε, τότε οφείλουμε να ζούμε ενάρετα και σύμφωνα με τη φύση. Για τους Στωικούς, αυτός ήταν ο σκοπός της ζωής.

Από αυτή την άποψη, οι Στωικοί ήταν απόλυτοι –δεν υπήρχαν μισές δουλειές. Αν ήσουν, για παράδειγμα, θαρραλέος στο πεδίο της μάχης αλλά ηδονιστής στον ελεύθερο σου χρόνο, δεν ήσουν ενάρετος. Λυπάμαι, αλλά ο στωικισμός είναι μια απαιτητική φιλοσοφία.

Η Αξία του Χαρακτήρα στον Στωικισμό

Άλλο είναι, όμως, να καταλαβαίνεις τα πράγματα θεωρητικά και άλλο να τα εφαρμόζεις στην πράξη. Για να καλλιεργήσεις την αρετή, δεν πρέπει μόνο να καταλάβεις τι σημαίνει, αλλά και να ζήσεις με βάση αυτήν.

Εδώ ο Επίκτητος φτύνει αλήθειες και λέει:

«Η ουσία του καλού και του κακού συνίσταται στην κατάσταση του χαρακτήρα μας. Και τα εξωτερικά είναι τα μέσα με τα οποία ο χαρακτήρας μας βρίσκει το ιδιαίτερο καλό και κακό του. Βρίσκει το καλό του με το να μην αποδίδει αξία στα μέσα. Οι σωστές κρίσεις για τα εξωτερικά κάνουν τον χαρακτήρα μας καλό, όπως οι στρεβλές ή διαστρεβλωμένες τον κάνουν κακό».¹²Epictetus, Discourses, book I, chap. 29, section 1

Ο χαρακτήρας μας καθορίζεται απ’ τις κρίσεις μας. Αν εκτιμάμε και επιθυμούμε τα εξωτερικά, θα αισθανόμαστε και θα πράττουμε πάντα σαν τη μαριονέτα τους. Ωστόσο, αν εκτιμάμε αυτό που μπορούμε να ελέγξουμε –δηλαδή, τον χαρακτήρα μας– θα απελευθερωθούμε και θα γίνουμε κυρίαρχοι της μοίρας μας.

Βασικά, η αξία μας απορρέει απ’ τον χαρακτήρα μας. Και αφού ο χαρακτήρας μας καθορίζεται απ’ το πώς αποφασίζουμε να ζήσουμε, τότε η αξία μας έχει να κάνει με τον τρόπο που επιλέγουμε να ζούμε.

Δεν έχει σημασία τι λέμε, αλλά τι κάνουμε.

Ή όπως λέει ο Μάρκος: «Μη χάνεις άλλο χρόνο συζητώντας για το τι σημαίνει να είσαι ένας καλός άνθρωπος. Γίνε ένας τέτοιος.»¹³Marcus Aurelius, Meditations, book 10, section 16

Στωικισμός και Κοσμοπολιτισμός

Ο Διογένης της Σινώπης, ο ιδρυτής του Κυνισμού, ρωτήθηκε από πού κατάγεται. Η απάντησή του ήταν: «Είμαι πολίτης του κόσμου». Έτσι ξεκίνησε ο κοσμοπολιτισμός.

Ο Στωικισμός πήρε αυτήν την ιδέα απ’ τον κυνισμό και την εξέλιξε.

Οι Στωικοί επηρεάστηκαν απ’ τον Σωκράτη, ο οποίος πίστευε ότι η αρετή μπορεί να διδαχθεί. Επομένως, οι Στωικοί πίστευαν ότι ο καθένας μπορεί να μάθει πώς να ζει μια καλή ζωή, μια ενάρετη ζωή. Και εφόσον η καλή ζωή εξαρτάται αποκλειστικά απ’ τον χαρακτήρα του ατόμου και απ’ το να ζει ενάρετα, τότε δευτερεύοντα χαρακτηριστικά όπως η κοινωνική θέση, η φυλή, η θρησκεία, η πολιτική τοποθέτηση ή οι συνθήκες γέννησης δεν έχουν σημασία.

Αυτό καθιστά τον Στωικισμό μια ισοκρατική και δίκαιη φιλοσοφία. Ο Στωικισμός μας διδάσκει ότι είμαστε όλοι ίσοι σε αυτόν τον κόσμο, επειδή όλοι οι άνθρωποι γεννηθήκαμε με την ικανότητα της λογικής.

Οι άνθρωποι, όμως, διαφέρουμε μεταξύ μας. Σύμφωνα με τους Στωικούς, τα άτομα είναι βέβαιο ότι θα κάνουν ηθικά λάθη, επειδή η πλειοψηφία δεν έχει σταθερή αντίληψη της αληθινής φύσης του καλού και του κακού. Κι αν κάποιος φαίνεται κακός, αυτό οφείλεται στην άγνοια του και όχι στην κακία του.

Ο Μάρκος Αυρήλιος το επαναλάμβανε αυτό στον εαυτό του κάθε πρωί:

«Όταν ξυπνάς το πρωί, πες στον εαυτό σου: οι άνθρωποι με τους οποίους έχω να κάνω σήμερα θα είναι παρεμβατικοί, αχάριστοι, αλαζόνες, ανέντιμοι, ζηλιάρηδες και κακότροποι. Είναι έτσι επειδή δεν μπορούν να ξεχωρίσουν το καλό από το κακό. Εγώ όμως έχω δει την ομορφιά του καλού και την ασχήμια του κακού και έχω αναγνωρίσει ότι ο κακοποιός έχει φύση συγγενική με τη δική μου –όχι από το ίδιο αίμα και την ίδια γέννηση, αλλά με τον ίδιο νου και κατέχοντας μερίδιο από το θείο».¹⁴Marcus Aurelius, Meditations, book 2, section 1

Οι άνθρωποι είναι κοινωνικά ζώα. Η συνεργασία με άλλους ανθρώπους είναι όχι μόνο αναπόφευκτη αλλά και αναγκαία για την ευεξία μας. Επομένως, το να ζούμε ενάρετα δεν είναι μόνο μια ατομική αλλά και μια κοινωνική προσπάθεια. Και απαιτεί δικαιοσύνη.

Για τους Στωικούς, η δικαιοσύνη δεν είναι ένα αφηρημένο σύστημα κανόνων και νόμων για το πώς πρέπει να λειτουργεί η κοινωνία. Είναι η πρακτική του να συμπεριφέρεσαι δίκαια  στους άλλους και με καλοσύνη. Αυτό πρέπει να κάνουμε αν θέλουμε να είμαστε ενάρετοι. Και ενώ το κάνουμε, δεν πρέπει να καυχιόμαστε γι’ αυτό –δεν έχουμε τίποτα να κερδίσουμε από αυτό.

Ζήσε ενάρετα και άσε την αρετή να σε ανταμείψει μόνη της.
Ο Μάρκος Αυρήλιος το θέτει τέλεια: «Ο άνθρωπος, όταν έχει κάνει μια καλή πράξη, δεν φωνάζει τους άλλους να έρθουν να δουν, αλλά συνεχίζει με μια άλλη πράξη, όπως το αμπέλι συνεχίζει να παράγει ξανά τα σταφύλια στην εποχή τους».¹⁵Marcus Aurelius, Meditations, book 5, section 6

Στωική Ενσυνειδητότητα

Αυτό που έχει σημασία δεν είναι τι μας συμβαίνει, αλλά πώς αντιδρούμε σε αυτό. Ουσιαστικά, αυτό είναι το νόημα της Στωικής Ενσυνειδητότητας.

Ενσυνειδητότητα σημαίνει να μπορείς να εστιάζεις στο παρόν. Σε αυτό που σου συμβαίνει τώρα και στο τι σκέφτεσαι τώρα. Οπότε, την αποκτάς όταν αντιλαμβάνεσαι τι συμβαίνει στο μυαλό σου.

Οι Στωικοί πίστευαν ότι είμαστε απ’ τη φύση μας ορθολογικά ζώα. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η λογική παίζει μεγάλο ρόλο στον Στωικισμό. Είναι αυτό που χρησιμοποιούμε για να σκεφτόμαστε λογικά. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Στωικοί ασκούσαν το δικό τους είδος ενσυνειδητότητας, χρησιμοποιώντας τη λογική για να αξιολογούν τις σκέψεις, τα συναισθήματα και τις πράξεις τους.

Η συγκατάθεση είναι ο όρος που χρησιμοποιούσαν οι Στωικοί όταν ήθελαν να εγκρίνουν μια σκέψη ή να επιτρέψουν μια πράξη.¹⁶https://en.wikipedia.org/wiki/Glossary_of_Stoicism_terms

Εντύπωση, Συγκατάθεση, Παρόρμηση

Όπως αναλύσαμε διεξοδικά σε αυτό το άρθρο, δύο άνθρωποι δεν βλέπουν ποτέ την πραγματικότητα με τον ίδιο τρόπο. Διότι, παρόλο που μπορεί να δεχόμαστε την ίδια πληροφορία απ’ τον κόσμο γύρω μας, δεν την ερμηνεύουμε με τον ίδιο τρόπο. Κι έτσι ο κάθε άνθρωπος καταλήγει να κατασκευάζει την δική του πραγματικότητα, με βάση την ερμηνεία που δίνει σε ό,τι συμβαίνει.

Σύμφωνα με τους Στωικούς, οι ερμηνείες προέρχονται απ’ τις εντυπώσεις μας. Πρόκειται για νοητικές εικόνες ή διαισθήσεις που προέρχονται απ’ τις εμπειρίες μας ή την υποσυνείδητη σκέψη μας. Σκέψου τις εντυπώσεις ως αυθόρμητες δηλώσεις. Για παράδειγμα, όταν κάποιος μας προσβάλλει, υποσυνείδητα νιώθουμε στο μυαλό μας μια δήλωση που λέει «αυτό είναι προσβολή».

Αλλά δεν αντιδρούμε αμέσως. Οι εντυπώσεις απαιτούν πρώτα τη συγκατάθεσή μας. Το να δίνουμε συγκατάθεση σε μια εντύπωση σημαίνει ότι την εγκρίνουμε συνειδητά. Κι αφού εγκρίνουμε την αρχική εντύπωση, τότε δημιουργείται μια παρόρμηση. Αυτή η παρόρμηση είναι αυτό που τελικά καθορίζει τις πράξεις και τα συναισθήματά μας. 

Στο προηγούμενο παράδειγμά, το μυαλό μας δημιουργεί την εντύπωση «αυτό είναι προσβολή». Εγκρίνουμε συνειδητά αυτή τη δήλωση, δίνοντας τη συγκατάθεσή μας με το να πούμε στον εαυτό μας «είναι κακό που κάποιος με προσέβαλε». Και τότε δημιουργείται μια παρόρμηση, η οποία μας κάνει να βιώνουμε αρνητικά συναισθήματα –είτε θυμό είτε θλίψη.

Λειτουργεί κάπως έτσι: Εντύπωση -> Συγκατάθεση -> Παρόρμηση

Σύμφωνα με τους Στωικούς, δεν ελέγχουμε τις αρχικές μας εντυπώσεις, αλλά ελέγχουμε τη συγκατάθεσή μας. Και αφού ελέγχουμε τη συγκατάθεσή μας, ελέγχουμε και τις παρορμήσεις μας –δηλαδή, το πώς αντιδράμε στο οτιδήποτε.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο οι Στωικοί λένε ότι, εφόσον είμαστε λογικά ζώα, μπορούμε να καθυστερήσουμε την αντίδρασή μας στις εντυπώσεις μας, μέχρι να εκτιμήσουμε σωστά αν είναι λογικές ή όχι.

Σε αυτό το σημείο μπαίνει στο παιχνίδι η αρετή της σωφροσύνης ή της σοφίας. Τι σημαίνει σοφία; Σημαίνει να επιλέγουμε συνειδητά να δίνουμε συγκατάθεση μόνο στις λογικές εντυπώσεις. Αν είναι παράλογες, δεν είναι καθόλου σοφό να δίνουμε τη συγκατάθεσή μας σε αυτές.

Ή όπως λέει ο Επίκτητος: «Προκαλούμενος από τη θέα μιας όμορφης γυναίκας, θα ανακαλύψεις μέσα σου την αντίθετη δύναμη της αυτοσυγκράτησης. Αντιμέτωπος με τον πόνο, θα ανακαλύψεις μέσα σου τη δύναμη της αντοχής. Αν σε προσβάλλουν, θα ανακαλύψεις την υπομονή. Με τον καιρό, θα αποκτήσεις την πεποίθηση ότι δεν υπάρχει ούτε μία εντύπωση που να μην έχεις τα ηθικά μέσα να αντέξεις».¹⁷Epictetus, Enchiridion, chap. 10

Στωική Νοοτροπία

Πολλά απ’ τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στον σύγχρονο κόσμο είναι ψυχολογικά και βασίζονται κυρίως στην ανατροφή μας.

Από νεαρή ηλικία, είμαστε μαθημένοι να εκτιμάμε και, ως εκ τούτου, να αναζητάμε κυρίως θετικές εμπειρίες στη ζωή μας. Δυστυχώς, η ζωή έχει άλλα σχέδια για εμάς. Γιατί η ζωή, πέρα από θετικά έχει και αρνητικά. Δεν μπορούμε να έχουμε μια ζωή χωρίς κανένα απ’ τα δύο –πρέπει να υπάρχει και θετικότητα και αρνητικότητα.

Οι αρνητικές εμπειρίες αποτελούν κι αυτές ουσιαστικό κομμάτι της ζωής μας. Είναι βέβαιο ότι κάποια στιγμή θα βρεθούμε αντιμέτωποι με δύσκολες συνθήκες. Κι αν δεν είμαστε προετοιμασμένοι, θα τα σκατώσουμε. Αυτό που πρέπει, λοιπόν, να κάνουμε δεν είναι να κυνηγάμε την επόμενη τζούρα θετικότητας, γιατί αυτό θα μας φέρει μόνο θλίψη. Αυτό που πρέπει να κάνουμε είναι να μάθουμε πώς να αντιμετωπίζουμε τα αρνητικά της ζωής που είναι αναπόφευκτα.

Σε αυτό το σημείο, μου έρχονται στο μυαλό 2 γαμάτα αποφθέγματα:

• «Ο πόνος είναι αναπόφευκτος. Η οδύνη είναι προαιρετική».¹⁸https://markmanson.net/values/life-philosophy – Mark Manson

• «Μην προσεύχεσαι για μια εύκολη ζωή. Προσευχήσου για τη δύναμη να υπομείνεις μια δύσκολη ζωή». – Bruce Lee

Ο Μάνσον εννοεί ότι η ζωή δεν είναι τέλεια και οι εργοστασιακές της ρυθμίσεις είναι συνήθως οδυνηρές. Αλλά είμαστε υπεύθυνοι για τις παρορμήσεις μας, επειδή επιλέγουμε σε ποιες εντυπώσεις θα δώσουμε συγκατάθεση. Μπορείς να το παίζεις θύμα και να παραπονιέσαι όταν τα πράγματα δυσκολεύουν, ή μπορείς να αγκαλιάσεις τον πόνο και να βελτιωθείς, αντιμετωπίζοντάς πρόσωπο με πρόσωπο. Η επιλογή είναι δική σου.

Ο Μπρους Λι ρίχνει ένα δυνατό κλωτσομπούνι στον σύγχρονο τρόπο σκέψης. Το να κυνηγάς τη θετικότητα είναι το ίδιο με το να προσεύχεσαι για μια εύκολη ζωή. Δυστυχώς, όμως, ο πόνος είναι αναπόφευκτος και ο τρόπος που η ζωή μας δοκιμάζει είναι με το να είναι δύσκολη. Οπότε, μόνο ένα πράγμα μας μένει να κάνουμε: να μάθουμε πώς να αντιμετωπίζουμε αποτελεσματικά τη ζωή. Και το κάνουμε αυτό έχοντας τη δύναμη να υπομένουμε τις δυσκολίες της.

Μάντεψε ποια φιλοσοφία σου διδάσκει ότι η οδύνη είναι προαιρετική και ταυτόχρονα σου δίνει τη δύναμη να υπομένεις τον πόνο. Ναι. Ο Στωικισμός.

Η νοοτροπία μας είναι τα γυαλιά μέσα απ’ τα οποία βλέπουμε τον κόσμο και καθορίζεται κυρίως απ’ τις σκέψεις μας. Παίζει σημαντικό ρόλο στο πώς ερμηνεύουμε όσα μας συμβαίνουν. Οπότε, το να έχουμε τη σωστή νοοτροπία είναι απαραίτητο.

Μια Στωική νοοτροπία καταλαβαίνει τη διχοτόμηση του ελέγχου. Γνωρίζει ότι υπάρχουν πράγματα που μπορείς να ελέγξεις και πράγματα που δεν μπορείς να ελέγξεις. Δεν ενδιαφέρεται για τα κακά ή για τα αδιάφορα πράγματα. Δίνει συγκατάθεση μόνο σε ό,τι έχει σημασία. Και αυτό που έχει εν τέλει σημασία είναι το να ζεις ενάρετα.

Υιοθέτησε μια Στωική νοοτροπία: να προσέχεις τις σκέψεις σου, γιατί, τελικά, αυτές καθορίζουν τη ζωή σου.

Ή όπως είπε ο Μάρκος Αυρήλιος: «Η ψυχή βάφεται με το χρώμα των σκέψεών της».¹⁹Marcus Aurelius, Meditations, book 5, section 16

Η Παρανόηση για τον Στωικισμό

Ξεκίνησα αυτό το άρθρο με μια απορία: Γιατί να υπάρχει τέτοια παρανόηση γύρω από μια αρχαία φιλοσοφία όπως ο Στωικισμός; Μου λύθηκε η απορία όταν έψαξα την ετυμολογία της λέξης Στωικός:

Στωικός σημαίνει «το άτομο που καταπιέζει τα συναισθήματα ή υπομένει υπομονετικά», ένας ορισμός που καταγράφηκε για πρώτη φορά γύρω στο 1570. Το επίθετο στωικός ορίζεται γύρω στο 1590 ως «αυτός που καταπιέζει τα συναισθήματά του».²⁰https://www.etymonline.com/word/stoic

Αυτό έχει οδηγήσει τους ανθρώπους να πιστεύουν ότι ο Στωικισμός είναι μια παθητική φιλοσοφία που γεννά ψυχρούς, μη συναισθηματικούς υπερανθρώπους. Όπως είδαμε, αυτό είναι μια τεράστια απλοποίηση και δεν μπορεί να απέχει περισσότερο απ’ την αλήθεια. Είναι εύκολο να καταλάβει κανείς γιατί οι άνθρωποι παρεξηγούν τον Στωικισμό και χρησιμοποιούν το επίθετο στωικός με αρνητική χροιά.

Πολλοί στωικοί όροι είναι ελληνικής προέλευσης. Για παράδειγμα, ένας σημαντικός στωικός όρος είναι η απάθεια, που σημαίνει ψυχραιμία. Αναφέρεται σε μια ήρεμη ψυχική κατάσταση που επιτρέπει σε κάποιον να διατηρεί την ψυχραιμία του και να μην διαταράσσεται απ’ τα πάθη του. Δυστυχώς, η απάθεια χρησιμοποιείται πλέον με αρνητικό τρόπο, για να περιγράψει κάποιον που καταπιέζει τα συναισθήματά του και δεν φαίνεται να νοιάζεται για τίποτα.

Οι Στωικοί δεν ήταν ρομπότ χωρίς συναισθήματα. Ήταν άνθρωποι όπως εσύ κι εγώ. Απλώς πίστευαν στην ανθρώπινη δυνατότητα να επιλέγουμε το σωστό απ’ το λάθος.

Σκέψου το. Νιώθεις ότι είναι φυσιολογικό να ενοχλείσαι κάθε φορά που έχεις μια αρνητική εμπειρία; Πιστεύεις ότι είναι φυσιολογικό να αφήνεις τα πάθη σου να σε ελέγχουν; Είσαι εντάξει με το να μοιάζει η ζωή σου με μια βόλτα στο τρενάκι του λούνα παρκ; Αν απάντησες «όχι» και στις 3 ερωτήσεις, τότε είσαι σε καλό δρόμο.

Γιατί, όμως, οι άνθρωποι να υποβαθμίζουν κάποιον που παραμένει ήρεμος μπροστά στις αντιξοότητες; Επειδή βαθιά μέσα τους θέλουν να είναι έτσι, αλλά δεν μπορούν. Οι άνθρωποι έχουμε την τάση να υποτιμούμε αυτό που δεν μπορούμε να κάνουμε.

Αυτό μου θυμίζει μια ιστορία που μου έλεγε η γιαγιά μου όταν ήμουν παιδί. Είναι ένας μύθος που λέγεται «Η Αλεπού και τα Σταφύλια».²¹https://en.wikipedia.org/wiki/The_Fox_and_the_Grapes Η ιστορία μιλάει για μια αλεπού που προσπαθεί να φάει σταφύλια από ένα αμπέλι, αλλά δεν μπορεί γιατί είναι πολύ ψηλά. Αντί, λοιπόν, να παραδεχτεί την αδυναμία της να τα φτάσει, η αλεπού λέει τελικά ότι είναι περσινά και ξινά και δεν τα θέλει πλέον.

Το ηθικό δίδαγμα της ιστορίας είναι ότι κάποιοι άνθρωποι θα υποτιμήσουν αυτό που δεν μπορούν να επιτύχουν ή αυτό που δεν μπορούν να έχουν.

Αλλά, να θυμάσαι, οι άνθρωποι δεν κάνουν κακά πράγματα από κακία, αλλά λόγω άγνοιας. Ή όπως είπε ο Ρόμπερτ Τζ. Χάνλον στο ξυράφι του Χάνλον, το οποίο είναι μια αρχή ή κανόνας που δηλώνει: «Ποτέ μην αποδίδεις στην κακία αυτό που εξηγείται επαρκώς απ’ την ηλιθιότητα».

Αγάπα τη Μοίρα σου

«Είναι εντάξει».

Ένας μέντοράς μου μού το είπε αυτό, αλλά τότε δεν κατάλαβα πόσο βαθύ ήταν. Πλέον ξέρω τι εννοούσε. Βασικά μιλούσε για το amor fati, που στα λατινικά σημαίνει «αγάπη της μοίρας».

Ο μεγάλος Γερμανός φιλόσοφος Φρίντριχ Νίτσε μίλησε γι’ αυτό όταν είπε:

«Η συνταγή µου για το µεγαλείο στον άνθρωπο είναι η Amor Fati (αγάπη της μοίρας) το να µη θέλεις να είσαι κάτι άλλο από αυτό που είσαι, ούτε στο µέλλον ούτε στο παρελθόν ούτε εις τον αιώνα τον άπαντα, όχι απλώς να υποµένεις το αναγκαίο, πόσο µάλλον και να το αποκρύπτεις. Όλος ο ιδεαλισµός αποτελεί φειδολογία µπροστά στο αναγκαίο, αλλά να το αγαπάς».²²Friedrich Nietzsche, Ecce Homo, chap. 2, section 10, p. 54

Οι Στωικοί και ο Νίτσε μπορεί να έζησαν με διαφορά μεγαλύτερη από μια χιλιετία, αλλά μιλούσαν για το ίδιο πράγμα. Ο στωικισμός μάς διδάσκει πώς να ζούμε μια καλή ζωή. Δεν μπορείς να το κάνεις αυτό χωρίς πρώτα να κατανοήσεις τον κόσμο και τη θέση σου σε αυτόν και στη συνέχεια να κάνεις το καλύτερο δυνατό με οτιδήποτε σου συμβαίνει. Για να ζήσουμε μια καλή ζωή, πρέπει νομοτελειακά να αγαπήσουμε τη μοίρα μας.

Θα κλείσω, λοιπόν, αυτό το άρθρο με δύο αποφθέγματα:

«Τα πράγματα που προορίζονται για σένα –μάθε τον εαυτό σου να είναι ένα με αυτά. Και τους ανθρώπους που τα μοιράζονται μαζί σου –να τους φέρεσαι με αγάπη. Με πραγματική αγάπη.»²³Marcus Aurelius, Meditations, book 6, section 39

«Μην ελπίζεις ότι τα γεγονότα θα εξελιχθούν όπως θέλεις, καλωσόρισέ τα γεγονότα με όποιο τρόπο συμβαίνουν: αυτός είναι ο δρόμος προς την ειρήνη».²⁴Epictetus, Enchiridion, chap. 8